Adapazari, Samanli ve Keremali daglarinin kuzey eteklerinde, Eskisehir içlerinden çikip Ankara ve Bilecik topraklarindan geçtikten sonra Geyve Bogazi’ni asarak gelen Sakarya Nehri’nin asirlar boyunca olusturdugu bereketli ve genis bir ovanin ortasinda kurulmus geç dönem bir Osmanli sehridir. Adapazari, tarihi Ipek yolunun ve Osmanli’nin resmi Bagdat Devlet Yolu’nun hemen bitisiginde, Istanbul’dan Anadolu’ya geçisin kavsak noktasinda bulunmaktadir.
Yapilan kazilar ve bulgularin tarihi bilgilerle birlestirilmesinden de anlasildigi üzere; bölge M.Ö. 300 ile M.S. 395 yillari arasinda baskenti Nikomedya (Izmit) olan Bitinyalilarin hakimiyeti altinda kalmis, nitekim bölgenin ortasindan geçen nehir adini Bitinya Kraliçesi Sangarius’dan, Anadolu’ya geçisin kilit kapisi olan yerlesim adini Bitinya Krali’nin annesi Gekve’den almis bulunmaktadir. Kandira, Kaynarca, Kaymas, Hendek, Karapürçek ve Tarakli’da rastlanan bazi bulgularca da bölgenin miladin hemen öncesi ve sonrasinda Bitinyalilarin egemenliginde yasadigi kesinlesmektedir. Bölgede insa edilen Seyifler, Harmantepe, Tersiye, Pasalar, Çobankale, Mekece kaleleriyle, II. Justinyanus’un 562 yilinda Sakarya Nehri’nin üzerine yaptirdigi Besköprü’de göstermektedir ki Adapazari bölgesi, tarih boyunca medeniyetlerin kesisme noktasidir.

Bitinyalilardan M.S. 395 yilinda Dogu Roma Imparatorlugu’nun egemenligine giren bölgede, önemli bir bayindirlik hareketine girisilmis, adeta bir agaç denizi görünümündeki ovada, bugün sehir merkezindeki Tigcilar semtinde büyükçe bir köyün kuruldugu tespit edilmistir.

Sögüt’te obasini kuran Ertugrul Gazi’nin torunlari, yavas yavas bölgeyi egemenligi altina alirken, Konuralp’in komutasinda 1326 yilinda Adapazari ve çevresi fethedilmis, bölgeyi Müslüman/Türk yerlesimine açmistir. Adapazari ve çevresindeki, örnegin Erenler, Özbek, Seyhler, Dedeler, Dodurga gibi yerlesim isimleri incelendiginde, bölgenin Horosan Erenleri tarafindan manen de fethedildigi gözlemlenmektedir.
Bugün de varliklarini koruyan Geyve Elvanbey Imarethanesi (1450), Kaynarca Seyh Muslihiddin Camii (1481), Geyve II. Beyazid Köprüsü (1495) ve Tarakli Yunus Pasa Camii (1517), bölgemizde Osmanli egemenliginin silinmez izleri olmayi sürdürmektedirler.

Osmanlilarca 1326 yilinda fethedilen Tigcilar Köyü, zamanla bölgenin cazip bir yerlesimi haline gelmis, Sakarya Nehri ve Çark Deresi arasindaki köy, zamanla Ada Karyesi (Adaköyü) adini almis, Tigcilara Semerciler, Çiracilar, Hasircilar, Papuççular semtlerinin de eklenmesiyle özellikle çevrenin “Pazar” ihtiyacini gideren Adapazari haline dönüsmüstür. Yerlesim, Osmanli belgelerinde 1563 yilinda karye (köy) statüsüyle geçerken, 1581 yilinda kadilik oldugunu, 1746’da nahiye, 1837’de ilçe, 1868’de belediye oldugunu görüyoruz.

Verimli ve bereketli Akova üzerindeki yerlesim, Osmanlilar döneminde önceleri içerisinde ahsap Orhan Camii’ni de barindiran mütevazi bir köy, ardindan orta halli bir kasaba görünümü çiziyordu. Adapazari’nin imar ve bayindirlik tarihine göz atacak olursak, hayirsever Devoglu Mustafa’nin 1734 yilinda kurdugu Çark Adapazari’nin suya kavusurken, 1800-1816 yillarinda Adapazari Ayanligi yapan Kara Osman, sehre cami, okul, han ve hamam kazandirdiktan sonra, devletle uyusmazliga düserek idam edilmistir.

1837’de ilçe olan Adapazari, 1868’de belediyelik olmus; ilk belediye baskanligina ise Mültezim (vergi toplayicisi) Zaguncu Ibrahim Bey getirilmistir. 1994, 1999 ve 2004 yerel seçimlerinde üst üste Adapazari Belediye Baskanligi’na seçilen Aziz Duran ise, 136 yillik belediyecilik tarihinin 46’nci belediye baskani ve seçilen ilk Büyüksehir Belediye baskanidir.2009 yerel seçimlerinde Sakarya halki tarafindan seçilen Zeki TOÇOGLU ikinci Sakarya Büyüksehir Belediye Baskani olarak görevine devam etmektedir.
1892-99 yillari arasinda Adapazari Kaymakamligi yapan Nüzhet Pasa, bugün Atatürk Bulvari denilen bölgede Gümrük Binasi, Belediye Kiraathanesi ve Oteli, Hükümet Konagi, Jandarma Kumandanligi binasi ve Hapishane, Belediye Binasi ve Itfaiye Binasi’yla Emniyet Amirligi binalari kazandirmis, sözü edilen kamu binalari, dönemin belediye baskani Ali Necdet Güven tarafindan 1958-60 yillarinda “bulvar açma” amaciyla yiktirilmistir. Bugünkü Çark Mesire bölgesinde, Nüzhet Pasa tarafindan 1892 yilinda Almanlara modern bir çark yaptirilarak sehrin içme ve kullanma suyu ihtiyaci giderilmis, 1899 yilinda Adapazari-Arifiye Demiryolu da hizmete sokulmustur. Ayni çark, Emin Muharrem Güner’in belediye baskanligi döneminde (1916-17) elden geçirilerek ciddi bir gelisime ugramistir. Diger yandan Bosna Hersek’ten Adapazari’na göçen ve 1902-1904 yillarinda Adapazari Belediye Baskanligi yapan Ibrahim Begoviç, bugünkü Vilayet Binasiyla Meserret Ishani arasindaki alanda 1950 yilina kadar Ibrahim Bey Parki adiyla anilan ve Adapazari’nin tek yesil alani olan parki halkin hizmetine açarak, sehir tarihinde silinmez izler birakmistir.

Adapazari’na bulvar, park, yesil alan ve cadde kazandirma baglaminda, Izzet Sükrü Enez, Gümrükönü’nde Atatürk Parki’ni ve Kömürpazari’nin orta bölümündeki Enez Parki’ni 1950’de, Ali Necdet Güven, Gümrükönü’ndeki kamu binalarini yikarak Atatürk Bulvari’ni 1960’da, General Sedat Kirtetepe, Semsiyeli Parki 1962’de kazandirmistir. Selahattin Gürdrama, Kömürpazari Parki’ni 1968’de açmis, ardindan Behçet Deryaoglu sehrin bütün cadde ve sokaklarini asfaltlamis, Ünal Ozan Kaaagaçdibi Parki’ni 1979’da, Sait Faik Parki’ni 1993’te halkin hizmetine açmistir. 1994-2009 yillari arasinda belediye baskanligi yapmis olan Aziz Duran’in baskanliginda ise basta Bosna Caddesi, Ahmet Yesevi Caddesi, Yenicami Bulvari, Serdivan Caddesi, Sabahattin Zaim Bulvari olmak üzere bir çok cadde açilmis ve Kentpark, Ormanpark gibi yeni park düzenlemeleri gerçeklestirilmistir.

Adapazari’nda dini tesisler baglaminda ilk cami Konuralp’in 1326’da bölgeyi fethinden sonra sehrin merkezi de ahsap bir Orhan Camii insa edilmis, Orta Camii 1760’da, Aga Camii 1790’da, Gubarizadelerin vakfi olarak Tozlu Camii 1837’de, betonarme Orhan Camii 1892’de insa edilmistir.
Adapazari egitim tarihindeki ilk kurum ise 1820 yilinda Kömürpazari’nda kurulan Sabihahanim Ilk Mektebi olup, onu Ali Bey Mektebi (daha sonra Rehber-i Terakki Mektebi), Adapazari Idadisi (lise ve ortaokulu) (1915), Mustafa Kemalpasa Mektebi (1019) ve Büyükgazi Ilk Mektebi (1925) ve Cumhuriyet Ilk Mektebi (1928) takip eder.

1850’lerden itibaren ilçeye Rum ve Ermenilerin yerlesimi ve 1865’den itibaren Balkan ve Kafkaslardan gelen göçlerin etkisiyle XIX. Yüzyilin ikinci döneminde hizli gelisen bir ticaret merkezine dönüsen Adapazari’nda, Uzunçarsi’yla beraber onun etrafinda kurulan Tenekeciler, Kasaplar, Abacilar, Aynali Kavak, Bakircilar, Ayakkabicilar Çarsisi ticaretin kalbi durumuna geliyordu.

Adapazarili, 13 tüccarin bir araya gelerek 9 Mart 1913’te kurduklari Adapazari Islam Ticaret Bankasi (daha sonra Türk Ticaret Bankasi), Arapzade Sait Bey ve ortaklarinin 20 Nisan 1919’da kurduklari Adapazari Emniyet Bankasi, “Adapazari’nda kunduraciliga ve yemenicilige ait malzeme celp ve ehven fiyatla esnafa satmak suretiyle dahile ticaretin inkisafina hizmet” etmek amaciyla 1924’te kurulan Adapazari Ayakkabicilik Türk Teavün (Yardimlasma) Sirketi, ayni dönemde ilçede bulunan Acem Konsoloslugu ve Gümrük Teskilati da gösteriyor ki Adapazari Dönemin en önemli ticaret merkezlerinin basinda gelmektedir. Adapazari Ticaret ve Sanayi Odasi’nin kurulus yili da 1924’tür. Adapazari Ticaret ve Sanayi Odasi'nin adi 2008 yilinda Sakarya Ticaret ve Sanayi Odasi olarak degismistir (SATSO).

Adapazari’nda sanayi tarihine gelince; sehirdeki ilk sanayi kurulusu 1910 yilinda kurulan Adapazari Büyük Un Fabrikasi olup, ayni yillarda kurulan Cevat Adapazarli’nin ve Nasrullah’in Ipek Fabrikalaridir. Ittihat Terakki hükümeti ise, I. Dünya Savasi’nda ordunun bir kisim ihtiyaçlarini karsilamak amaciyla Adapazarili tüccarlarin da ortakligiyla 1915 yilinda Adapazari DETA (Demir ve Tahta) Fabrikasi’ni kurmus, fabrika 1930’lu yillarda Adapazari Ticaret Bankasi’nin kontrolüne geçmis, fabrikanin 1943 depreminde büyük hasar görmesi üzerine, deprem sonrasinda T.Z.D.K.ya satilmistir. Adapazari’nda 1930’lardaki önemli sanayi kuruluslarindan biri de Sipahizade Hamit Bey ve Ogullari’nin ortakligiyla kurulan Adapazari Bez Fabrikasi’dir.

Adapazari basin tarihine bakildiginda; 1909’da yayinlanan Yergir (Memleket) adli Ermenice gazeteden ve 7 Mart 1919’da yayina baslayan günlük Adapazari gazetesinden bu yana; günlük ve haftalik 50 gazetenin yayinina sahne olurken, 2004 Mart ayi itibariyla halen 7 adet günlük gazete yayinlanmaktadir. Bunlar Adapazari (1919-1946-1975), Aksam Haberleri (1951), Yeni Sakarya (1954), Anadolu (1956), Yenigün (2000), Yeni Gazete (2003) ve Sakarya Büyüksehir (2004) gazeteleridir.

Kültür sanat dergiciligi; aylik yayinlanan Zafer ilim arastirma dergisi (1976), Irmak kültür sanat dergisinin yani sira Gren adli görsel sanatlar agirlikli iki aylik, Adiyok adli mevsimlik edebiyat dergisi yayinlanmaktadir. Sehirde kamu araciligiyla kurulan sanayi kuruluslari ise, TZDK Fabrikasi (1943), TÜVASAS (1951), Seker Fabrikasi(1952), Tank Palet Fabrikasi (1976)’dir. Diger yandan önemli özel tesebbüs kurumlari olarak UNIROYAL Lastik Fabrikasi (1958-Daha Sonra GOODYEAR oldu.), OTOYOL (1966), FREUHAUF (1974), Segman-GOETZE Fabrikasi (1976), Toyota-SA Fabrikasi (1992) kurulmustur.

Kültür-sanat açisindan bakildiginda; XIX yüzyil divan sairi Seyyid Osman Adapazari, hikayeci Sait Faik Abasiyanik (1906-1954), romanci Kerim Korcan (1918-1990), sair-hikayeci Faik Baysal (1922-2002), Teymur Atesli, Asik Deryami, yasayan Türk hikayecilerinden Cüneyd Suavi, Necati Mert, Hatice Bilen Bugra, Ayfer Tunç, özdeyis sanatçisi Mehmet Selahaddin Simsek (1953-1994), sarki sözü yazari Halit Çelikoglu, ressam Mustafa Tömekçe, Sabiha Islam, Orhan Dayal, Saban Bezeyis ve Balkan Naci Islimyeli, Fotograf Sanatçisi Hüsnü Gürsel, Ibrahim Zaman, hattat Saim Özel, çizer Sezgin Burak (1935-1978), Sami Caner ve Osman Suroglu, seramik sanatçisi Melike Kurtiç, bestekar Ziya Taskent, ses sanatçilari Zeki Gündüz, Esin Engin ve Ethem Acar, Türk sinemasinin saygin yapimcisi Hürrem Erman, ilimizin ulusal düzeyde taninmis sanatçilaridir. TRT eski genel müdürlerinden Macit Akman’la halen TRT Genel Müdürü Senol Demiröz, televizyon dünyasinin ünlülerinden Ugur Dündar, Bülent Özveren, Mehmet Aklas ve Sabri Ugan da Adapazarilidir.

Adapazari’nin futbol tarihine gelince; 1920-1950 arasinda ilçede futbolu temsil eden x3 kulüp bulunmaktadir; Uzunçarsi’nin (esrafin) takimi Idmanyurdu, Yenicami semtinin temsilcisi Hilalspor ve Kömürpazari-Karaagaçdibi’nin temsilcisi Gençlerbirligi; 1941’de yönetmelik geregi üç takim lagvedilip Ada Gençlik kurulursa da, 1946’dan sonra tekrar serbest birakilinca Günesspor, Hilalspor’un devami olarak Yildirimspor kurulurken; kamu kurumlarini temsilen Demirspor, Donatimspor ve Sekerspor da futbol arenasina adimini atar. Yildirimspor 1961’de Türkiye Amatör Takimlar Futbol Sampiyonu olurken, Idmanyurdu, Gençlerbirligi, Ada Gençlik ve Günesspor’un birlesmesiyle 1965’de Sakaryaspor kurulur. Yesil-siyah formali Sakaryaspor ise, 1981, 1987 ve 1996’da üç kez 2. Türkiye Futbol Ligi sampiyonu olurken, 1988 yilinda ise Türkiye Kupasi Sampiyonu olmayi basarir.

Öte yandan ilimiz Türk futbol piyasasina Oguz Çetin, Hakan Sükür, Aykut Yigit, Aykut Kocaman, Recep Çetin, Tuncay Sanli gibi basarili futbolcularin yani sira, Yilmaz Vural, Abdülkadir Aypek, Erdogan Çamliyurt, Selçuk Sahin, Orhan Aldinç, Sansal Büyüka gibi spor adamlari kazandirmistir.
Kirkpinar baspehlivanlari Adil ve Irfan Atan kardeslerle Sezai Kanmaz, olimpiyat ve dünya sampiyonlari Mithat Bayrak ve Hakki Basar, dünya ikincisi Erol Kemah Adapazari’ndan yetisen ünlü güresçilerimizdir. Öte yandan dünya bilardo sampiyonu Semih Sayginer’de hemsehrimizdir.
1326’dan itibaren ovada kurulu büyükçe bir köy olan Adapazari; 1865’ten itibaren Kafkas ve Balkanlardan aldigi yogun göçlerle hizla büyürken; diger yandan hizla ticaret ve sanayi merkezi olmaya dogru giden; Istanbul-Ankara güzergahinda huzurlu ve sakin bir Anadolu sehridir.

17 Agustos 1999 tarihinde yasanan deprem Adapazari’nda da büyük hasara yol açmistir. Resmi kayitlara göre 3.988 insanimiz hayatini kaybetmis 5.180 kisi de yaralanmistir. Sakarya ili içinde 81.702 konut ve isyeri çesitli düzeylerde hasar görmüstür. Bunlardan 29.701’i yikik ve agir hasarli, 22.157’si orta hasarli geriye kalan 29.844’ü ise hafif hasarli olarak kayda geçmistir.
17 Agustos 1999 depremiyle; konutlarin çogu oturulamaz hale gelmis, halkin önemli bir kisminin geçici de olsa yakin ilçelerde ve köylerde ikamet etmesine neden olmus ve böylece sehir nüfusunda azalma görülmüstür.

Merkez ilçe nüfusu 184.000, çevresiyle birlikte 306 bin nüfusa sahip Adapazari, Bakanlar Kurulu’nun, 06.03.2000 tarihli Resmi Gazetede yayimlanan 593 sayili Kanun Hükmünde Kararname ile Sögütlü ve Ferizli ilçelerini de kapsamina alarak Büyüksehir Belediyesi statüsüne kavusmustur. Ardindan yayinlanan 23 Temmuz 2004 tarihli Resmi Gazetedeki 5216 sayili kanun ile ; 7 ilçe belediyesi ve 14 ilk kademe belediyesini sinirlarina dahil etmistir. Bugün Sakarya Büyüksehir Belediyesi Adapazari, Akyazi, Arifiye, Erenler, Ferizli, Hendek, Karapürçek, Sapanca, Serdivan ve Sögütlü Ilçeleri olmak üzere 10 ilçe belediyesinden mütesekkildir.

Bugün Adapazari; farkli kültürlerdeki insanlarin depreme ragmen yeniden huzur ve sükun içinde yasadigi geleneksel hayat tarzini korurken, diger yandan ticari ve sanayi yönünden hizla geliserek, yesili bol, havasi temiz, doga güzelliklerinden fazlasiyla payini almis yasanabilir bir Anadolu sehri olma yolundadir.